Ceremonia parzenia herbaty

Chanoyu

Chanoyu w dosłownym tłumaczeniu oznacza „wrzątek na herbatę”. Jest to ceremonia parzenia herbaty o uroczystym i podniosłym charakterze.

Historia parzenia herbaty

Krzewy herbaciane pochodzą najprawdopodobniej z górskich rejonów południowej Azji. Do Japonii herbata dotarła z Chin, gdzie początkowo uznawano ją za lekarstwo. Miało to miejsce w okresie panowania dynastii Tang, kiedy to wymiana kulturowa osiągnęła bardzo znaczący poziom. Pierwsze wzmianki na temat łączenia picia herbaty z istotnymi ceremoniami pochodzą z VIII wieku naszej ery, ale różniło się to od zwyczajów obecnie panujących. W okresach Nara (710-794) oraz Heian (794-1192), herbatę zaczęto uprawiać już w Japonii, jednakże był to rzadki artykuł spożywczy, traktowany jako rarytas i raczyli się nim głównie  mnisi oraz dworscy arystokraci. Z biegiem lat herbata zaczęła się rozprzestrzeniać także wśród klas wojowników i kupców. Odtąd  herbata zaczęła być stałym elementem przyjęć o charakterze towarzyskim, konkursów czy innych zgromadzeń.

Rodzaje japońskiej zielonej herbaty

Obecnie w Japonii herbatę uprawia się w miejscach, które charakteryzują się łagodnym i sprzyjającym uprawom klimatem. Najbardziej popularna jest herbata uprawiana w Uji. W Japonii pija się kilka różnych rodzajów zielonych herbat, a prym wśród nich stanowią: gyokuro, sencha, bancha, genmaicha oraz hojicha.

Sencha jest najpopularniejszą japońską herbatą na rynku zagranicznym. Jej smak jest bardzo wyrazisty oraz mocniejszy od zielonych herbat pochodzących z Chin. Podawana jest ona gościom zarówno w domach, restauracjach jak i hotelach.

Gyokuro to zielona herbata o najwyższej jakości, będąca jednocześnie jedną z najdroższych herbat dostępnych na rynku. Jej smak jest mocniejszy, a aromat bogatszy w porównaniu do sencha. Wytwarzana jest z najlepszych i najmłodszych listków herbaty, uzyskiwanych podczas wiosennych zbiorów. W porównaniu do innych zielonych herbat, gyokuro zaparza się wodą o znacznie niższej temperaturze, oscylującej w pomiędzy 50 a 60 stopni Celsjusza.

Bancha to herbata gorsza jakościowo od sencha. Komponowana jest z dużych i dojrzałych liści, które pochodzą z późnych zbiorów. Podawana jest w większych ilościach niż inne herbaty. Ma charakter pospolitego napoju i nie bywa przedmiotem degustacji.

Genmaicha to mieszanka bancha i sencha z ziarnami prażonego ryżu. Charakteryzuje ją łagodny, słodkawy smak o działaniu orzeźwiającym. Ma bardzo niską zawartość teiny więc pita jest kilkukrotnie w ciągu jednego dnia.

Hojicha to herbata skomponowana z palonych liści bancha oraz łodyg. Posiada lekko gorzkawy smak i niską zawartość teiny. Zaparza się ją w temperaturze od 90 do 100 stopni Celsjusza.

Mistrzowie parzenia herbaty

Dzisiejsza forma picia herbaty jest efektem pracy trzech znanych doskonale w Japonii mistrzów jakimi byli: Shukō Murata, Jōō Takeno, Rikyū Sen.

Shukō Murata jest twórcą koncepcji picia herbaty jako aktu prowadzącego do oświecenia. Jako pierwszy odszedł od tradycyjnie kojarzonego do tej pory picia herbaty w celach rozrywkowych, leczniczych czy w ramach uczczenia świąt. Jego zdaniem, staranne parzenie oraz picie w skupieniu miały być przejawem wiary zen, że każdy akt dnia codziennego może stać się czynem pozwalającym doznać oświecenia. Jego następca, Jōō Takeno, pomimo swojego bogactwa nawoływał do życia w skromności. Za jego czasów zamiast drewna zaczęto używać wyrobów bambusowych oraz kładł on nacisk na używanie przedmiotów japońskich, a nie chińskich. Uprościł on także wygląd chashitsu (przestrzeni stworzonych do picia herbaty) zastępując białe tapety glinianą nawierzchnią.

Rikyū Sen natomiast cechował się odrzuceniem wszystkiego, co odwraca uwagę i budzi niepokój ducha. Jego herbaciane pawilony budowano z gliny lub drewna i pozostawiano je w stanie surowym, be ozdób i ornamentów.

„Droga herbaty”

Z ceremonią parzenia herbaty kojarzone jest pojęcie „droga herbaty”. Jest tak, ponieważ herbata przebyła swoistą drogę, by zaistnieć w formie znanej obecnie. Początkowo spełniała rolę napoju, leku, była częścią uroczystych obrzędów oraz przyjęć, aż w końcu stała się bardzo istotnym elementem kultury, medytacji zen oraz koncepcji postrzegania świata. Jednoczy kreatywność, wrażliwość na przyrodę, ma niemały wpływ na architekturę, aranżację ogrodów, ceramikę i kaligrafię.

Przebieg ceremonii parzenia herbaty

Ceremonia parzenia herbaty odbywa się w specjalnie do tego przeznaczonej przestrzeni architektonicznej, zwanej chashitsu. Typowe dla tych konstrukcji są przesuwne drzwi wykonane z drewnianej kraty pokrytej japońskim papierem. Japońskie herbaciarnie to drewniane budynki znajdujące się zazwyczaj w ogrodach posesji domów rodzinnych, parków, świątyń czy muzeów. Wszystkie elementy chashitsu mają za zadanie wytworzyć spokój i harmonię wokół osób biorących udział w ceremonii parzenia herbaty. Atmosfera spokoju symbolizować ma oderwanie od życia zewnętrznego i codziennych spraw. Całość charakteryzuje nastrój godności, powagi, skupienia oraz rytuałów odprawianych według ściśle określonych i będących częścią tradycji zasad.

Na początku uroczystości gospodarz wydarzenia wita swoich gości ukłonem, wychodząc po nich aż do furtki. Pawilon herbaciany charakteryzować musi odpowiednie wyposażenie: oświetlenie, parawany oraz kwietne dekoracje nawiązujące do natury. Goście wchodzą do ogrodu i spacerują, podziwiając roślinność i ozdobne kompozycje. Następnie wszyscy udają się na ławeczkę stworzoną specjalnie do tego celu, by wybrać spośród przybyłych gościa honorowego (shōkyaku). Jest to osoba uznawana za najbardziej szanowaną i obeznaną z etykietą. Jej zadaniem jest wsparcie gospodarza w tworzeniu atmosfery spotkania oraz służeniu przykładem. Przed wejściem do herbaciarni, goście udają się do źródełka, by nabrać wody za pomocą drewnianego czerpaka i oczyścić nią usta i ręce. Czynności te wymagają skupienia i powagi, ponieważ symbolizują oczyszczenie duszy i ciała. Wchodząc do  chashitsu, goście muszą schylić się i przedostać do środka za pomocą małego otworu o wymiarach 70 cm x 80 cm, niemalże wczołgując się do środka. Przejście tego typu symbolizuje równość wszystkich uczestników ceremonii. Tą samą rolę spełnia pokłon wszystkich uczestników. Wystrój chashitsu charakteryzują dwie istotne rzeczy. Pierwsza to wnęka tokonoma, przeznaczona do eksponowania kakemono (pionowo wiszącego obrazu z sentencją buddyjską). Druga to waza na kwiaty hanaire zebrane do prezentacji podczas ceremonii parzenia herbaty. Pomieszczenie jest pozbawione innych ozdób czy mebli, tak aby nic nie rozpraszało uczestników wydarzenia. Goście siadają na specjalnie do tego celu przygotowanych matach, zwanych tatami.

Ceremonię prowadzi mistrz herbaty (chajin), czyli w dosłownym tłumaczeniu „człowiek herbaty”, lecz równie ważny jest gość honorowy (shokyaku) czyli autorytet, który pomaga mistrzowi prowadzić konwersację oraz własnym przykładem wskazuje gościom, w jaki sposób należy się zachować podczas rytuału. Kiedy do pawilonu wchodzi gospodarz, gość honorowy dziękuje mu za zaproszenie i przygotowanie ceremonii. Okna zostają zasłonięte bambusowymi parawanami. Podaje się  skromny posiłek oraz słodycze, po których spożyciu goście mogą odbyć ponowny spacer po ogrodzie. Wskazane jest poruszać tematy związane tylko z ceremonią, gdyż inne byłyby oznaką nietaktu i zakłóceniem całej ceremonii. W ostatniej części spotkania wnoszone są akcesoria do parzenia herbaty oraz następuje uroczyste przygotowanie napoju przez mistrza ceremonii. Gospodarz przeprowadza tę czynność w całkowitej ciszy, a goście koncentrują się na jego precyzyjnych ruchach. Sam proces parzenia herbaty odbywa się według ściśle określonych zasad, wymagających długich lat nauki. Mistrz zagotowuje wodę w żeliwnym naczyniu zwanym chagama. Następnie przeciera czarki do herbaty jedwabną ściereczką, a bambusową łyżką wsypuje sproszkowaną zieloną herbatę. W kolejnym etapie zalewa herbatę wodą i miesza ją za pomocą specjalnie do tego celu przeznaczonym przyrządem wykonanym z bambusa (chasen). Gdy herbata jest już dobrze wymieszana, gospodarz podaje ją gościom. Istnieją dwa typy herbat podawanych podczas ceremonii: gęsta koi-cha, którą wszyscy piją z jednego naczynia, kolejno je sobie podając, kłaniając się i wypowiadając stosowne słowa uprzejmości oraz  usu-cha (słaba, lekka herbata) która jest podawana każdemu z gości osobno.

Biorąc udział w ceremonii parzenia herbaty oczyszczamy nie tylko ciało, ale też i umysł.

Ceremonia herbaty ma łączyć piękno z codziennością. Ma wymuszać celebrowanie w wielkim skupieniu i prozaicznego jak picie herbaty.

Ceremonia chanoyu (chadō) przebyła długą drogę, w czasie i znaczeniu: od roli napoju i leku, jako część obrzędów świątynnych oraz atrakcja przyjęć i rozrywek arystokratów, aż w końcu stała się istotnym elementem kultury medytacji zen i estetycznej koncepcji widzenia świata.